آغاز ظهور همباشی (ازدواج سفید)
انتقام تاریخ
به طور کلی شروع و پیدایش همباشی، همزمان با انقلاب جنسیتی در دهه 60 قرن بیستم میلادی بیان میشود اما مدارک ودلائل متعددی وجود دارد که شروع این پدیده، تاریخ اجتماعی – فرهنگی قدیمیتری دارد.
مناطقی که از آنها به عنوان خواستگاه پیدایش همباشی مدرن یاد میشود، در واقع مناطقی بودهاند که همباشی در آنها به ویژه در قرن نوزدهم رواج داشته است. و این همپوشانی الگوهای قدیمی و جدیدِ همباشی همان چیزی است که از آن به عنوان “انتقام تاریخ” یاد میشود.[1]
[1]– (Ref…, 2015, p. 1)
اینکه چرا تاریخ دقیق پیدایش این پدیده اجتماعی چندان روشن نیست و عموما با ابهامات جدی روبروست دلالیل متعددی دارد که مهمترین آنها عبارتند از:
عدم وجود تعریف دقیق از همباشی
بررسیها و مطالعات علمی در باره همباشی همیشه با مشکلی از جهت تعریف دقیق معنا و مفهوم این پدیده روبرو بودهاند. ریشههای تاریخی و جغرافیائی، قدمت طولانی، پنهانکاریها، قوانین دینی و مذهبی و تصمیمات سیاسی و حکومتی از جمله عواملی هستند که در تعریف پدیده همباشی موثر بودهاند.
Ref… و همکارش در مقاله معروف “همباشی در اروپا”، یکی از مشکلات اساسی در جمعآوری اطلاعات مربوط به همباشی را “معنای نسبی” این پدیده در دورههای مختلف و مناطق متفاوت بیان میکند. او میگوید: در هر یک از جوامع اروپای غربی، جوامع فرعی دیگری وجود داشت که هر یک تعاریف خاص خود را از ازدواج و همباشی داشتند.[1]
همین مشکل را Ref… و همکارش اینگونه بیان میکنند: معانی متعدد همباشی، حتی تشخیص زمان ورود به همباشی و مدت آن را نیز دشوار میکند.[2]
Ref… نیز آشفتگی اصطلاحی در این حوزه را موجب آن دانسته که همباشی مترادف با ازدواج آزمایشی به کار رود.[3]
Ref… هم معتقد است از آنجا که پژوهشگران معانی خاصی را برای همباشی استفاده میکنند و ثباتی در مفهوم این پدیده وجود ندارد، نتایج برآوردهای گسترش همباشی نیز متفاوت است.[4]
[1]– (Ref…, 2015, p. 8)
[2]– (Ref…, 2015, p. 721)
[3]– (Ref…, 2009, p. 107)
[4]– (Ref…, 1978)
البته این ابهامات مفهومی در ارتباط با همباشی و روابط خارج از ازدواج، تنها مختص زمانهای گذشته نیست. به عنوان مثال در روسیه به غیر از ازدواج رسمی، پنج نوع زندگی مشترک وجود دارد که همه تحت عنوان جایگزین ازدواج شناخته میشوند. همباشی، همبالینی، اتحاد آزاد، ازدواج آزمایشی و ازدواج عملی که تداخل مفهومی آنها یکی از معضلات جدی حوزه قضائی روسیه است.[1]
وجود اینگونه معانی و تعاریف غیر دقیق همیشه دشواریهائی را برای انجام تحقیقات مربوط به حوزه همباشی، و تجزیه و تحلیل نتایج آن ایجاد کرده است.
[1]– (Ref…, 2012, p. 141)
عدم وجود اطلاعات دقیق از همباشیها
جمعآوری اطلاعات آماری مربوط به همباشی همیشه با ابهامات و مشکلات جدی روبرو بوده است. با استناد به یافتههای محققان، اطلاعات مربوط به همباشی “منطقهای تاریک” و “مهآلود” است که به راحتی نمیتوان آن را تعیین کرد و بهترین چیزی که میتوان گفت آن است که: تا کنون ما نمیدانیم چند نفر در گذشته نزدیک به شکل همباشی با یکدیگر زندگی میکردهاند.[1]
[1]– (Ref…, 2015, pp. 2,6)
سرشماری
اولین منبع برای کسب اطلاعات و آمار، سرشماری بوده که هیچگاه مورد اطمینان نبوده است چرا که همباشی بدون هرگونه مراسمی آغاز میشده و هیچ نشانهای نداشته است. افراد میتوانستند وارد همباشی شده باشند و در عین حال با دیگران هم زندگی کنند. و یا به راحتی با ادعای اینکه قبلا ازدواج کردهاند موقعیت خود را تغییر دهند. از طرفی بسیاری از همباشیها در قالب ارتباطاتی همچون خدمتکار، مستاجر، خانهدار و حتی رابطه مادر و فرزندی، کتمان میشده است.[1]
[1]– (Ref…, 2015, p. 3)
دفاتر ثبت احوال
منبع دوم کسب اطلاعات آماری دفاتر ثبت احوال بوده که آن هم قابل اطمینان نبوده است چرا که بسیاری از ازدواجها زمانی ثبت میشده که فرزندی متولد میشده است و والدین برای مشروعیت بخشیدن به فرزند، همباشی خود را به شکل ازدواجی که قبلا صورت گرفته ثبت میکردند.
بر همین اساس برخی از محققان بر اساس تعداد فرزندانی که برای کسب مشروعیت توسط والدینشان به رسمیت شناخته شدهاند، تعداد همباشیها را تخمین زدهاند. تازه این به شرطی است که این فرزند متعلق به همان پدری باشد که او را به رسمیت میشناسد و همباشی قبلی دیگری در کار نبوده باشد. همین تغییر حالتها موجب میشده که آمار ثبت جمعیتی در کشورهائی همچون بلژیک، هلند و ایتالیا در قرن نوزدهم میلادی به طور پیوسته به روزرسانی شود.[1]
[1]– (Ref…, 2015, p. 3)
تا حدود سال 1800 میلادی همباشی در بسیاری از کشورهای اروپای غربی یک جرم تلقی میشده است و زوجهائی که به این شکل زندگی میکردند مورد تعقیب قرار میگرفتند و پروندههای دادگاهی آنها یکی از منابع اطلاعاتی همباشی است. در قرن نوزدهم بعضی از سازمانهای خیریه با هدف متمدن کردن فقرائی که وارد رابطه همباشی شده بودند، برای سر و سامان دادن به وضعیت آنها، وارد میدان شدند.
به عنوان مثال خیریهای فرانسوی،[1] در فاصله سالهای 1826-1854 به هزاران زندگی مشترک خارج از ازدواج پایان داد. از اواخر قرن نوزدهم به بعد، بسیاری از کشورها به جمعآوری آمار و انجام بررسیهائی برای تهیه و یا نظارت بر قوانینی که برای بهبود سلامت و رفاه کودکان در نظر گرفته شده بود، مبادرت ورزیدند. همین امر اطلاعاتی را در ارتباط با فرزندان نامشروع و مادران آنها فراهم آورد. اما در مجموع منابعی که اطلاعاتی در ارتباط با همباشی در اختیار قرار میدادند، کمیاب و متفاوت بودند. [2]
[1]– Ref…´gis
[2]– (Ref…, 2015, p. 4)
پس از جنگ جهانی دوم و تا زمان فروپاشی رژیمهای کمونیستی، دادههای آماری در مورد همباشی در کشورهای اروپای شرقی وجود نداشته چرا که این نوع زندگی غیر قابل ثبت و به شدت موجب انگ بوده است. در این دوران بررسیهای مرتبط با همباشی همه متکی بر مطالعات کیفی، نظر سنجیها و مصاحبهها بوده و بدون سرشماری انجام شده است.[1]
[1]– (Ref…, 2015, p. 5)
پروندههای دادگاههای کلیسائی
پروندههای دادگاههای کلیسائی معروف به “محاکمههای سبکهای زندگی منحرف”، در جوامع کاتولیک قرن نوزدهم اروپای شرقی (حداقل در روسیه تزاری) یکی از منابع مهم تخمین تعداد همباشیها و شیوع آنهاست.
شاکیان پروندههای این محاکم معمولا یکی از طرفین همباشی بودند که با درخواست از پلیس و یا رهبران معنوی کلیسا، میخواستند طرف سابق خود را تنبیه و او را وادار به برگرداندن به زندگی قبلی کنند.[1]
[1]– (Ref…, 2015, p. 5)
علیرغم دشواریهای تشخیص همباشی در سوابق تاریخی، به خصوص مشکل تمایز آن از ازدواج عرفی، شواهد حاکی از آن است که در بسیاری از وضعیتها همباشی وجود داشته است از جمله استرالیای در حال تشکیلِ ابتدای سدۀ 1800، انگلستان صنعتی، فرانسه و سوئد. اگرچه احتمالا در ابتدای سدۀ 1800، همباشی در دیگر نقاط شمال غربی اروپا و ایالات متحده آمریکا نیز وجود داشته است.[1]
[1]– (Ref…, 2007, p. 72)
انقلاب جنسیتی، شروع گسترش ناگهانی همباشی
در هر حال با توجه به عواملی که ذکر شد به نظر میرسد که تعیین اولین مکان، اولین مشاهده و یا تخمین فراوانی همباشی، به خصوص قبل از قرن نوزدهم، کاری دقیق و قابل اعتماد نباشد. اما آنچه که مسلم است همباشی پدیدهای نوظهور نیست و در کشورهای غربی به طور کلی عقبه تاریخی طولانی دارد اما شروع انتشار و گسترش ناگهانی آن همزمان با انقلاب جنسیتی قرن بیستم بوده است.
همباشیهای قدیمی و جدید
برخی از محققان با تقسیم همباشی به همباشی قدیمی و همباشی جدید سعی بر آن داشتهاند که اگرچه نگاهی به تاریخ اجتماعی و فرهنگی همباشی دارند اما مطالعات خود را متمرکز بر دوران جدید این پدیده نمایند. چنین تلاشی میتواند درست باشد به شرطی که هیچگاه ریشههای تاریخی پیدایش همباشی کتمان و یا نادیده گرفته نشود.
